نقد فیلم زندان زنان؛ بازتابی از جامعه ایران در گذر زمان

تبلیغات فیلم زندان زنان از ماه‌ها پیش با پوسترهای جذاب و جملاتی تأمل‌برانگیز، شهر را فرا گرفته بود. عبارت در زندان زنان به روی مردم گشوده شد، همچون معمایی جذاب، مخاطب را به تماشای فیلم ترغیب می‌کرد. اما فیلم با وجود این تبلیغات گسترده، به جای پاسخگویی به پرسش‌های ایجاد شده، مخاطب را در ابهام عمیقی فرو می‌برد. کدام زندان؟ چه زنانی؟ چه رازهایی؟ این‌ها پرسش‌هایی بودند که در ذهن مخاطب شکل می‌گرفتند اما پاسخ روشنی نمی‌یافت. فیلم تنها تصویری محدود از یک راهروی تنگ و تاریک و اتاقی با دیوارهای کثیف ارائه می‌دهد و این پرسش را به ذهن متبادر می‌کند که آیا این همان زندانی است که درهایش به روی مردم گشوده شده است؟ این ابهام آگاهانه، مخاطب را به تأمل و تعمق در لایه‌های پنهان فیلم وادار می‌کند. در ادامه قرار است به بررسی و نقد فیلم زندان زنان بپردازیم، پس همراه نشریه ایماژ باشید.

خلاصه داستان فیلم زندان زنان

برگزاری تک نوازی ویلنسل برای اعدام برده می‌شود. یکی از زندانیان که حامله است، وقتی هواپیماهای عراقی، بمب‌هایشان را برفراز تهران می‌ریزند و شهر در تاریکی کاملی فرومی‌رود، توسط میترا که دانشجوی مامایی بوده، وضع حمل می‌کند و…

نقد فیلم زندان زنان منیژه حکمت

• کارگردان: منیژه حکمت
• بازیگران: پگاه آهنگرانی 
• سال انتشار: ۱۳۷۹
• نمره IMDb: امتیاز ۶.۵ از ۱۰

در نقد فیلم زندان زنان باید بگوییم که پس از تماشای فیلم، مخاطب با خاطره‌ی زندانی‌ای که پیش‌تر دیده یا می‌شناخته روبه‌رو می‌شود و ناگهان متوجه محدودیت دید قبلی خود می‌شود؛ گویی تنها بخشی از یک پازل بزرگ را دیده است. او به هیچ وجه تصویر ارائه شده در فیلم را نمی‌پذیرد و روایت‌های درون زندان برایش قابل باور نیست. این واکنش نشان می‌دهد که تبلیغات فیلم تا چه اندازه بر انتظارات مخاطب تأثیرگذارند. مخاطب با تمرکز بر نکات کلیدی تبلیغات، به دنبال یافتن پاسخ سؤالات خود در دل فیلم می‌گردد و انتظار دارد ابهامات و نکات مبهم تبلیغات در طول فیلم روشن شود.

اما در این فیلم، اتفاق عجیبی می‌افتد. برخلاف انتظار مخاطب، او با دیدن جمله‌ای روی پلاکاردها، به دنبال زندانی‌ای می‌گردد که زنانی در آن حبس شده‌اند و حالا قرار است رازهای پنهانشان فاش شود. این انتظاری کاملاً منطقی است، اما مخاطب در نهایت با دست خالی از سالن سینما خارج می‌شود و ذهنش پر از سؤالات بی‌پاسخ می‌ماند؛ سؤالاتی که تبلیغات فیلم در او برانگیخته بود.

بررسی فیلم زندان زنان از نظر روایی

در نقد فیلم زندان زنان باید بگوییم که در فیلم، زنان زندانی و زندانبان‌ها، هویت‌های مبهمی دارند. دلایل حضورشان در زندان و جرایمشان نامشخص است. ظاهرشان نیز با تصورات کلیشه‌ای از زندانیان همخوانی ندارد. این پرسش ایجاد می‌شود که آیا این تصویر از زنان زندانی واقع‌گرایانه است یا خیر؟ به نظر می‌رسد زنان زندانی برخلاف انتظار، نشانه‌های تلخی و ناامیدی را از خود نشان نمی‌دهند و از شرایط زندان ناراضی نیستند. رفتارشان بیشتر شبیه به کارگران یک کارخانه است که گاه اعتراضاتی نمایشی ترتیب می‌دهند.

در نقد فیلم زندان زنان باید بگوییم که خانم جوادی نیز به شلوغی‌های مکرر زندانیان اشاره می‌کند، اما ماهیت دقیق این شلوغی‌ها مشخص نیست و ابهامات زیادی در این خصوص وجود دارد. از سوی دیگر، مخاطب تاکنون تصویری مستقیم از زندانیان نداشته است و اطلاعاتی دربارهٔ پیشینه و انگیزه‌های آن‌ها در دسترس نیست. فیلم سعی دارد با معرفی شخصیت‌های جدید و رویدادهای غیرمنتظره، مخاطب را جذب کند. اما متأسفانه این شخصیت‌ها کلیشه‌ای و تکراری هستند و نوآوری خاصی در آن‌ها دیده نمی‌شود.

در نقد فیلم زندان زنان باید بگوییم که این زنان، چهره‌‌های آشنا و تکراری سینما هستند؛ زنانی که از فیلمی به فیلم دیگر، با داستان‌هایی متفاوت، تکرار می‌شوند. آن‌ها نه زندانی به معنای واقعی‌اند و نه زندانبان. بلکه نماد زنانی هستند که در طول سال‌ها، در نقش‌های کلیشه‌ای و تکراری به تصویر کشیده شده‌اند. این زنان، صرف‌نظر از ژانر فیلم، کارکرد یکسانی دارند: لباس شستن، ظرف شستن، بچه‌داری، نصیحت کردن و…؛ کارهایی که از یک زن در ملودرام‌های امروز انتظار می‌رود.

در نقد فیلم زندان زنان باید بگوییم که تلخ‌ترین و تأثیرگذارترین صحنه‌ی فیلم، همان آغازین‌ترین صحنه‌ی سیاه و سفید است؛ نمایی از پاهای زندانیانی که در راهروی شلوغ بند راه می‌روند و صدای هیاهوی زنان به گوش می‌رسد. این صحنه، تلخ‌ترین واقعیت فیلم را نشان می‌دهد: زنانی که در زندانِ کلیشه‌های اجتماعی اسیر شده‌اند. عنوان فیلم، زندان زنان، این گزاره را تقویت می‌کند؛ اما آنچه در ادامه‌ی فیلم می‌بینیم، روایتی از زندانیانی است که اتفاقاً زن هستند، نه روایتی از زنان در زندان. فیلمساز، با تمرکز بر زندگی روزمره‌ی زندانیان، از پرداختن به مسائل و مشکلات زنان به عنوان یک گروه اجتماعی غافل شده است.

تحلیل فیلم زندان زنان از نظر زیرمتن و محتوایی

در تحلیل فیلم زندان زنان باید بگوییم که در این فیلم، به جای تمرکز بر دغدغه‌های اصلی زندانیان، بیشتر بر روی رابطه زندانبانان و زندانیان و تعاملات پیچیده‌شان تاکید شده است. این رویکرد سوالات متعددی را در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند. فیلم به صراحت موضع مشخصی اتخاذ نمی‌کند و بین دو دیدگاه متضاد، یعنی دیدگاه خواهر طاهره و میترا شاکر، در نوسان است. مخاطب در این میان سردرگم شده و نمی‌داند با کدام شخصیت باید همذات‌پنداری کند. فیلمساز با این شیوه، مخاطب را به تفکر وادار می‌کند، اما در عین حال او را در ابهام فرو می‌برد. به نظر می‌رسد هدف کارگردان این بوده که با ارائه دیدگاه‌های مختلف، مخاطب را به قضاوت وادارد و پاسخ سوالات فیلم را در درون خود جستجو کند. این رویکرد، اگرچه هوشمندانه است، اما ممکن است برای برخی مخاطبان رضایت‌بخش نباشد. در نهایت، می‌توان گفت که فیلم، با وجود ساختار پیچیده و روایت مبهم، به موضوع مهمی چون شرایط زندان‌ها و حقوق زندانیان می‌پردازد و مخاطب را به تفکر درباره این مسائل مهم وادار می‌کند.

در نقد و بررسی فیلم زندان زنان باید بگوییم که در زندان‌های زنان، دنیایی پنهان و پیچیده جریان دارد که اغلب از چشم بیننده دور مانده است. سینما، با وعده نمایش این دنیای ناشناخته، مخاطب را به سالن می‌کشاند. اما آنچه روی پرده می‌بینیم، تکرار کلیشه‌های زندان‌های مردانه است؛ گویی زنان نیز تنها در قالب جرم و مجازات قابل تعریف هستند. این در حالی است که واقعیت زندان‌های زنان، با تمام تلخی‌هایش، حاوی روایات منحصر به فردی است که هنوز به تصویر کشیده نشده‌اند.

زایش، به عنوان تنها ویژگی متمایز زنان در این فیلم، نه تنها تازگی ندارد، بلکه به کلیشه‌های جنسیتی دامن می‌زند. انگار که زنان صرفاً به واسطه نقش مادری تعریف می‌شوند و سایر ابعاد وجودی‌شان نادیده گرفته می‌شود. از یک فیلمساز زن، انتظار می‌رود به این کلیشه‌ها پایان دهد و تصویر پیچیده‌تری از زنان زندانی ارائه کند. با این حال، فیلم حاضر نیز همانند بسیاری از آثار سینمای ایران، به تکرار شخصیت‌های زن یک‌بعدی و کلیشه‌ای بسنده کرده است. همچنین به عنوان نکته آخر نیز در مورد فیلم زندان زنان می‌توان گفت که جزو ۲۰ تا از بهترین فیلم های ایرانی از نگاه مردم شناخته شده است.

بررسی و نقد فیلم زندان زنان از نظر زمانی

در نقد فیلم زندان زنان باید بگوییم که فیلم زندان زنان، با وجود پرداختن به دنیای پیچیده و اغلب دردناک زنان زندانی، در دام کلیشه‌های رایج افتاده است. تصویرسازی از زنانی که تنها به زایش و پخت و پز می‌اندیشند، نه تنها به واقعیت زندگی در زندان بی‌اعتناست، بلکه به عمق تجربیات زنان نیز توهین می‌کند. زنان زندانی، با توجه به شرایط سخت و خشن محیط زندان، با طیف وسیعی از چالش‌ها و مسائل روانی و اجتماعی دست و پنجه نرم می‌کنند. این در حالی است که فیلم، این پیچیدگی‌ها را نادیده گرفته و تصویری کلیشه‌ای و ساده‌انگارانه از زنان زندانی ارائه می‌دهد.

فیلم را می‌توان به سه دوره زمانی مجزا تقسیم کرد که با افزایش چشمگیر جمعیت زندانیان همراه است. این افزایش جمعیت، نشان‌دهنده‌ی تغییری اساسی در ماهیت جرم و مجازات است. در آغاز، جرایم سنگین‌تر مانند قتل مجازات می‌شدند، اما رفته‌رفته، جرایم سبک‌تری مانند خیابان‌گردی و بی‌خانمانی به زندان‌ها راه یافتند. این دگرگونی نشان می‌دهد که نظام قضایی، به جای مجازات مجرمان، به مکانی برای نگهداری از افراد رانده‌شده از جامعه تبدیل شده است.

در نقد فیلم زندان زنان باید بگوییم که داستان فیلم زندان زنان حول یک چرخه تکرارشونده می‌گردد. دختر گل‌اندام و دیگر زنان، به دلیل مشکلات اجتماعی و فقر، به زندان می‌افتند و فرزندانشان نیز در همان محیط متولد می‌شوند. این چرخه نشان‌دهنده‌ی یک وضعیت اسفبار اجتماعی است که نسل‌های متمادی را درگیر خود می‌کند. برای شخصیت‌هایی مانند اسی، زندان به پناهگاهی تبدیل شده است، زیرا جامعه بیرون جایی برای آن‌ها ندارد. این وضعیت، با خاکستری شدن دیوارهای بند در اپیزود سوم، به صورت نمادین نمایش داده می‌شود.

پیشنهاد مطالعه: بررسی و نقد سریال زخم کاری ۳

بررسی و نقد فیلم زندان زنان از نظر شخصیت‌پردازی

آرمان‌گرایی و انگیزه‌های شخصیت خواهر طاهره نیز در طول فیلم کمرنگ می‌شود. او که زمانی برای تغییر شرایط مبارزه می‌کرد، اکنون به حفظ وضعیت موجود قانع شده است. این تغییر رویه، نشان‌دهنده‌ی تاثیر محیط بر افراد و از دست رفتن امید به آینده است. در مجموع، این فیلم با روایت داستانی قوی و نمادین، به بررسی مسائل اجتماعی عمیقی مانند فقر، تبعیض جنسیتی، و بیگانگی اجتماعی می‌پردازد و وضعیت اسفبار زندانیان و جامعه را به تصویر می‌کشد.

در نقد فیلم زندان زنان باید بگوییم که فیلم با وجود پرداختن به موضوع مهم زندان و مشکلات آن، نتوانسته است به عمق مسئله نفوذ کند. کارگردان، خانم حکمت، به جای پرداختن به فساد گسترده و سیستماتیک در زندان‌ها، بر روی یک روایت شخصی و تکرارشونده متمرکز شده است. سوءاستفاده جنسی، اگرچه دردناک است، اما به تنهایی نمی‌تواند تمام پیچیدگی‌های زندگی در زندان را به تصویر بکشد.

ساختار بصری فیلم نیز از ضعف‌های آن است. استفاده بیش از حد از دیزالو و فیدآوت، همراه با دوربین ثابت و حرکت‌های ناشیانه، نه تنها به فیلم عمق نمی‌بخشد، بلکه بر کلیشه‌پردازی آن می‌افزاید. کادربندی‌های ساده و بدون دقت نیز از دیگر مشکلات فیلم هستند. به نظر می‌رسد کارگردان نتوانسته است تصمیم قاطعی در مورد سبک بصری فیلم بگیرد و همین امر به تضاد و ناهماهنگی در تصاویر منجر شده است.

پیشنهاد مطالعه: بررسی و نقد فیلم قرمز

نقش به ماهو نقش در زندان زنان

در بررسی فیلم زندان زنان باید بگوییم که پگاه آهنگرانی در فیلم زندان زنان با ایفای سه نقش متفاوت، چالشی جسورانه اما ناموفق را تجربه کرده است. هر یک از این نقش‌ها، متعلق به دوره و موقعیتی خاص است و انتظار می‌رود بازیگر بتواند تفاوت‌های ظریف میان آن‌ها را به تصویر بکشد. اما آهنگرانی در این امر موفق نبوده و نتوانسته است بین یک زندانی سیاسی ایدئولوژیک، یک عاشق سرکش و یک دختر جوان و معصوم، پیوستگی ایجاد کند.

در نقد و تحلیل زندان زنان باید بگوییم که نقش زندانی سیاسی، به دلیل نیاز به عمق و تجربه‌ای که آهنگرانی فاقد آن است، برای او نامناسب به نظر می‌رسد. به ویژه که شخصیت‌پردازی این نقش نیز چندان موفق نبوده و انگیزه‌ها و باورهای او به خوبی تبیین نشده‌اند. از سوی دیگر، نقش عاشق سرکش نیز با شخصیت کلی آهنگرانی در تضاد است و بازی او در این نقش، اغراق‌آمیز و غیرقابل باور به نظر می‌رسد. تنها نقش اسی است که تا حدی با ویژگی‌های ظاهری و سنی آهنگرانی همخوانی دارد. با این حال، حتی در این نقش نیز عدم تطابق میان شخصیت‌های مختلف فیلم، به چشم می‌آید.

انتخاب آهنگرانی برای ایفای هر سه نقش اصلی این فیلم، پرسش‌برانگیز است. به نظر می‌رسد که کارگردان، بیش از آنکه به دنبال بازیگری مناسب برای هر نقش باشد، به دنبال ایجاد یک یکدستی ظاهری در فیلم بوده است. اما این یکدستی ظاهری، به قیمت از دست رفتن عمق و باورپذیری شخصیت‌ها تمام شده است. همچنین اگر به مینی سریال‌های خارجی نیز علاقه‌مند هستید، می‌توانید لیست ۱۰ مینی سریال برتر جهان را نیز در نشریه ایماژ مطالعه کنید.

پایان‌بندی

در نهایت، «زندان زنان» با وجود تلاش‌های قابل‌تقدیر عوامل پشت صحنه، نتوانسته است به یک اثر سینمایی ماندگار تبدیل شود. بازی‌های نه‌چندان متقاعدکننده، شخصیت‌پردازی‌های سطحی و عدم انسجام در روایت داستان، از جمله نقاط ضعف عمده این فیلم به شمار می‌روند. به نظر می‌رسد که کارگردان، بیش از آنکه به دنبال روایت یک داستان قوی و باورپذیر باشد، به دنبال ایجاد یک اثر هنری تجربی بوده است که متأسفانه در این امر موفق نبوده است. نشریه ایماژ بهترین فیلم و سریال‌های روز دنیا را به شما معرفی می‌کند.